ستادهای توسعه فناوری زیر تیغ اصلاحات معاونت علمی
زهرا وجدانی: معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری از بدو تأسیس خود در سال ۱۳۸۵ همواره یکی از بازوهای اصلی سیاستگذاری و هدایت برنامههای توسعه فناوری و نوآوری در کشور بوده است. این نهاد، با هدف تمرکز بر حمایت از علوم پیشرفته، شرکتهای دانشبنیان و زیرساختهای فناورانه شکل گرفت و طی نزدیک به دو دهه فعالیت، فراز و نشیبهای متعددی را تجربه کرده است.
یکی از مهمترین نمودهای تغییر در ساختار این معاونت، تحول در نحوه سازماندهی ستادهای تخصصی ذیل آن بوده است؛ ستادهایی که وظیفه هدایت، حمایت و راهبری توسعه فناوریهای راهبردی در حوزههای مختلف علمی را بر عهده دارند. تجربه موفق ستاد ویژه توسعه فناوری نانو که پیش از تأسیس رسمی معاونت علمی و در سال ۱۳۸۲ آغاز به کار کرده بود، الگوی اولیهای شد تا ساختار مشابهی در سایر حوزههای اولویتدار فناوری نیز شکل گیرد.
در برخی دورهها مانند دوران مدیریت دهقانی فیروزآبادی، شاهد افزایش چشمگیر تعداد ستادها بودیم که این گسترش ساختاری با هدف تخصصیسازی بیشتر و پوشش گستردهتر حوزههای فناورانه صورت گرفت. در این مقطع، دو مرکز جدید با مأموریتهای متفاوت ایجاد شد که در مجموع ۱۹ ستاد تخصصی را در بر میگرفتند. با این حال، افزایش تعداد ستادها همواره به معنای کارایی بیشتر نبوده و چالشهایی مختلفی مانند نبود ردیف بودجه مستقل برای بسیاری از این ستادها و... موجب تضعیف عملکرد و کاهش اثربخشی برخی از آنها شده است؛ موضوعی که در گزارشهای تحلیلی مراکزی مانند مرکز بررسیهای استراتژیک ریاستجمهوری نیز مورد تأکید قرار گرفته است.
در سال ۱۴۰۳ با انتصاب حسین افشین بهعنوان معاون علمی و فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاستجمهوری، تغییرات جدیدی در سیاستگذاری این حوزهها اعمال شد. بر اساس اعلام رئیس مرکز راهبری ستادهای توسعه اقتصاد دانشبنیان در روز ۴ خرداد ۱۴۰۴ تعداد ستادهای فعال در حال حاضر حدود ۸ مورد بوده که با اضافه شدن هوش مصنوعی و امنیت سایبری این ستادها به ۱۰ ستاد رسیده است.
این ستادها عبارتاند از:
ستاد آب، انرژی و محیط زیست
ستاد حملونقل، هوافضا و شهرسازی
ستاد مواد و ساخت پیشرفته
ستاد ماشینآلات و تجهیزات صنعتی
ستاد پیشران مردمیسازی
ستاد اقتصاد دیجیتال و اتصالپذیری
ستاد امنیت سایبری
ستاد هوش مصنوعی
ستاد کوانتوم، اپتیک و فوتونیک
و ستاد امنیت غذایی و کشاورزی
این نوسانها در تعداد و مأموریت ستادها، این پرسش اساسی را مطرح میسازد که چرا این ساختارهای تخصصی از ثبات لازم برخوردار نیستند؟ و آیا تغییرات مداوم در آنها موجب کندی در اجرای برنامههای توسعهای نمیشود؟
در این گزارش، تلاش شده با گفتوگو با عبدالحسن بهرامی، رئیس مرکز راهبری ستادهای توسعه اقتصاد دانشبنیان، به چرایی این تحولات و چالشهای پیشروی این ستادها پاسخ داده شود.
نظارت مستمر به جای ارزیابی فصلی با داشبورد هوشمند
عبدالحسن بهرامی با اشاره به طراحی و اجرای یک داشبورد نظارتی برای ستادهای معاونت علمی ریاستجمهوری میگوید: «ما در تلاش هستیم که عملکرد ستادها را مطابق با برنامههایی که خودشان ارائه داده و به تصویب رسیدهاند، مورد ارزیابی و راهبری قرار دهیم. این داشبورد قرار نیست تنها ابزاری برای ارزیابیهای فصلی باشد، بلکه یک سامانه نظارت مستمر است که در مرکز راهبری ستادها مستقر میشود.»
وی تأکید میکند: «هدف ما این نیست که صرفاً به ستادها منابع مالی اختصاص دهیم، بلکه میخواهیم مطمئن شویم که اقدامات آنها منطبق با برنامه سالیانهشان پیش میرود. در پایان سال، باید بتوانیم گزارشی کمی از عملکرد هر ستاد ارائه دهیم؛ بهعنوان مثال، مشخص شود که یک ستاد خاص چه پروژههایی اجرا کرده، میزان ارزآوری یا صرفهجویی ارزی آن چه میزان بوده و چه تأثیر اجتماعی به همراه داشته است.»
رئیس مرکز راهبری ستادها ادامه میدهد: «ستادها گزارشهای فصلی به ما ارائه میدهند، اما ما در ادوار مختلف قادر خواهیم بود از طریق داشبورد، دادهها و خروجیهای لازم را استخراج کرده و آن را در اختیار جامعه علمی، رسانهای و اکوسیستم فناوری کشور قرار دهیم.»
ستادها؛ قرارگاههای حل مسئله، نه ساختار اجرایی
در پاسخ به این سؤال که چرا ستادهای معاونت علمی سازوکاری مشابه سازمانها ندارند تا بتوانند مستقلتر و مؤثرتر عمل کنند، بهرامی چنین توضیح میدهد: «ستادها ساختار اجرایی و سازمانی نیستند، بلکه یک قرارگاه هستند. ما قصد نداریم یک ساختار اجرایی جدید در کشور ایجاد کنیم. طبق مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و اسناد توسعه، ستادها باید بهصورت قرارگاهی فعالیت کنند. مأموریت اصلی آنها پیوند دادن عرضه و تقاضای فناوری در کشور است.»
وی میافزاید: «ستادها تشکیل میشوند تا بتوانند مسائل، گلوگاهها و چالشهای موجود در بخشهای مختلف اقتصاد کشور را از طریق شرکتهای دانشبنیان، تیمهای نوآور و محصولات فناورانه حل کنند. اگر این ستادها تبدیل به ساختارهای اداری شوند، گرفتار بروکراسی خواهند شد و بخش زیادی از منابع آنها صرف هزینههای اجرایی داخلی خواهد شد؛ در حالی که باید از این منابع برای حمایت از اکوسیستم فناوری و نوآوری استفاده شود.»
مدل نانو؛ یک نمونه موفق از مدیریت غیرمتمرکز و سیاستگذاری بلندمدت
بهرامی ادامه میدهد: «ستاد نانو پیش از تأسیس معاونت علمی تشکیل شده بود. در طول سالها، دولتها حدود یک همت (۱۰ هزار میلیارد ریال) در این حوزه سرمایهگذاری کردند. اکنون شرکتهای نانویی در سال ۱۴۰۲ بیش از ۶۰ همت درآمد داشتهاند که از این میزان، حدود ۶ همت نیز به صندوق خزانه دولت بازگشته است. این نتایج حاصل بیش از ۲۰ سال تلاش و سیاستگذاری در حوزه نانو است.»
هویتبخشی و انسجام به ستادهای نوپا
رئیس مرکز راهبری ستادها همچنین میگوید: «ستادهایی مانند آب، انرژی، محیط زیست و هوافضا بهتازگی تشکیل شدهاند و بسیاری از آنها هنوز سند رسمی ندارند. ما در حال حرکت به سمت هویتبخشی به این ستادها هستیم. بهعنوان نمونه، ستادهای سایبری و هوش مصنوعی اخیراً موفق به تدوین سند راهبردی شدهاند که به نوعی، هویتبخشی رسمی به این نهادها محسوب میشود.»
وی خاطرنشان کرد: «در گذشته نیز ستادهایی نظیر گیاهان دارویی، صنایع خلاق، نرمافزار، هوافضا و علوم شناختی ذیل شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شده بودند و امروز نیز تلاش میکنیم ساختار و انسجام بیشتری برای این مجموعهها فراهم شود.»
تحولات ساختاری در ستادهای تخصصی معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری، اگرچه نشانهای از تلاش برای انطباق با نیازهای روز و اولویتهای نوظهور فناوری کشور است، اما ناپایداری در ساختار و مأموریتها میتواند چالشی جدی برای اثربخشی این نهادها باشد. موفقیت ستاد نانو نشان میدهد که ثبات ساختاری، هویتسازی، تأمین منابع پایدار و ارزیابی مستمر عملکرد، از ارکان حیاتی در پیشبرد اهداف توسعه فناوری هستند. تکرار چنین الگویی در سایر ستادها، بهویژه ستادهای نوپا مانند هوش مصنوعی و امنیت سایبری، نیازمند سیاستگذاری بلندمدت، تمرکز بر حل مسائل ملی و پرهیز از بروکراسی زائد است تا این ستادها بتوانند نقش واقعی خود را بهعنوان قرارگاههای مسئلهمحور در اقتصاد دانشبنیان ایفا کنند.
انتهای پیام/
